Zachowek to istotna instytucja prawa spadkowego. Podstawowym celem wprowadzenia tej instytucji jest ochrona osób najbliższych spadkodawcy przed nadmiernym pokrzywdzeniem z jego strony. Samo założenie jest bardzo proste – jeśli osoba, która w świetle przepisów powinna być spadkobiercą, zostaje pozbawiona całości lub części praw do spadku, ma prawo do pewnej rekompensaty – zachowku.
Komu przysługuje zachowek i w jakiej wysokości?
Zachowek przysługuje następującym osobom :
- zstępni (dzieci, wnuki, prawnuki itd.)
- małżonek
- rodzice
Zasadniczo wysokość zachowku to ½ tego, co spadkobierca otrzymałby na mocy ustawy, a jeśli jest on niepełnoletni lub też trwale niezdolny do pracy, wówczas jego wysokość to 2/3 tego, co otrzymałby na mocy ustawy.
Czy można żądać udziału w majątku spadkowym?
Nie, jest to możliwe jedynie w drodze postępowania o podział majątku spadkowego, tymczasem jeśli ktoś został pominięty w testamencie, nie ma prawa do samego majątku spadkowego (np. udziału w nieruchomości), ale do zachowku, który jest rekompensatą wyrażoną w pieniądzu. Tak więc osoba uprawniona do zachowku może jedynie domagać się zapłaty określonej kwoty pieniężnej.
W jakich sytuacjach można domagać się zachowku?
Najczęściej dzieje się to w dwóch przypadkach, a więc gdy spadkodawca pozostawił testament i pominął w nim wszystkich lub niektórych spadkobierców ustawowych lub też gdy za życia przekazał swój majątek w drodze darowizny na rzecz innych spadkobierców lub osób spoza kręgu spadkobierców. Pojawia się tutaj pojęcie substratu zachowku. Jest to majątek spadkowy brany pod uwagę przy obliczaniu wartości zachowku. Do substratu zachowku dolicza się nie tylko to, czym dysponował spadkodawca w chwili śmierci, ale również wartość dokonanych darowizn (z wyjątkiem drobnych, zwyczajowo przyjętych). Nieraz zdarza się, że rodzic za życia decyduje się na przekazanie nieruchomości w drodze darowizny jednemu z dzieci. W chwili śmierci nie dysponuje już znacznym majątkiem, ale pozostali spadkobiercy mogą dochodzić zachowku od obdarowanego.
Obliczanie wartości zachowku na wybranym przykładzie
Ojciec (wdowiec) ma trójkę dzieci. Jednemu z nich przekazuje dom w drodze darowizny. Nie zostawia testamentu. Wszystkie dzieci są pełnoletnie. Dom jest wart 300 000 zł. Jest troje spadkobierców. Każdemu z nich przysługuje 1/3 udziału w spadku. Jedno z nich decyduje się na domaganie się zachowku od brata, który otrzymał nieruchomość. Jakiej kwoty może się domagać?
Wartość domu to 300 000 zł. Spadkobierca ma udział w wysokości 1/3, a wartość tego udziału to 100 000 zł. Zachowek to połowa, a więc osoba uprawniona do zachowku może domagać się kwoty 50 000 zł.
Jest to oczywiście bardzo prosta sytuacja i uproszczone wyliczenie, gdyż postępowania o zapłatę zachowku często są skomplikowane i nieraz trwają latami. Ustalenie rzeczywistej wartości majątku spadkowego rzeczywiście bywa problematyczne i jest to najtrudniejsza kwestia w sprawach o zapłatę zachowku.
Problematyka zachowku pozornie wydaje się być prosta, jednak kryje w sobie wiele pułapek i kruczków. Jest wiele kwestii, które wpływają na wysokość zachowku, sposoby, żeby uchronić się przed jego zapłatą lub obniżyć jego wysokość. Jest to jednak temat na inny wpis.